Değerli Gökbilimciler,
Bilindiği üzere TÜBİTAK ve ROSCOSMOS arasında, 2019 yılında uzaya fırlatılan Spectrum-Roentgen-Gamma (SRG) (SRG Project, Russian Space News) uydusu üzerindeki ART-XC dedektörü ile yeni keşfedilecek kaynakların bir kısmının X-ışın verilerinin Türk astronomlar ile paylaşılması ve X-ışını kaynaklarının optik karşılıklarının TUG RTT150 teleskobu ile gözlenmesi konusunda bir protokol imzalanmıştır. Protokole göre gökyüzü taramasına başladıktan sonra ART-XC tarafından yeni keşfedilen kaynaklardan, alandaki koordinatlar dışında kalan bölgelerdeki cisimlerin %2'sine (en az 200 kaynak) ait X-ışın verileri (koordinatlar, foton tespit zamanı, enerji ve akı bilgileri) tamamen Türk astronomların kullanımı için verilecektir. Bir başka %2'lik (en az 200 kaynak) grup ise Türk ve Rus araştırmacıların ortak çalışmaları için ayrılacaktır.
Bu keşfedilecek kaynaklar ile ilgili olarak yapılacak ilk ve en önemli çalışmalardan biri, kaynakların optik bileşenlerinin bulunması ve buradan yola çıkarak kırmızıya kayma ve diğer optik tayfsal/fotometrik çalışmalar vasıtasıyla doğalarının anlaşılması olacaktır. Türk astronomlara verilecek kaynaklar için farklı teleskoplarca takip gözlemleri yine sadece Türk ekipler tarafından gerçekleştirilebilecektir. Gelecek X-ışın kaynaklarının konumlarının ancak birkaç yay dakikası hassasiyetle belirlenebileceği düşünülürse en az 400 kaynak için yapılacak arama ve optik gözlemlerin zahmetli ve vakit alacak çalışmalar olacağını öngörmek zor değildir.
ART-XC, yaklaşık 5-30 keV enerji aralığına duyarlı bir teleskoptur ve özellikle sert X-ışın kaynaklarını keşfetmesi düşünülmektedir. Bunların içinde de elbette aktif galaksi çekirdekleri (obscured AGN, seyfert galaksileri, blazarlar vb.) ağırlıklı olacaktır ama gökadamızda ve belki yakın gökadalarda bulunan yeni kataklismik değişenler, pulsarlar, X-ışın çiftleri gibi kaynakların da yenilerinin keşfedilebileceğini düşünmek mümkündür.
SRG ile yapılacak keşiflerin takip gözlemlerinin maksimum verimlilikle yapılması ve bilimsel çıktıların hazırlanması için farklı konularda uzmanlaşmış, deneyimli ve geniş bir ekibe ihtiyaç duyulmaktadır. Bu yapının organize edilmesi için Doç. Dr. Tolga Güver, Dr. Öğr. Üyesi Burçin Dönmez ve Dr. Irek Hamitoğlu'ndan oluşan bir ekip TUG Yönetim Kurulu tarafından görevlendirilmiştir. Şimdi, bu konular ve çalışmalar ile ilgilenecek Türk astronom ve fizikçileri belirlenmiş, bilimsel konu başlıklarına göre gruplar oluşturulmuş ve RTT150 2017B dönemi itibariyle deneme gözlemlerine başlanmıştır.
Oluşturulmuş bilimsel çalışma gruplarını şöyle sıralayabiliriz:
1. Galaktik X-ışın Çiftleri (Nötron yıldızları ya da Kara Delikler)
2. Kataklismik Değişenler ve Beyaz Cüceler
3. Aktif Galaksi Çekirdekleri
4. Galaksi Kümeleri
5. Aşırı Parlak X-ışın Çiftleri
TUG'a verilecek kaynakların koordinatları şöyle tanımlanmıştır:
1. Galaktik Boylamı 0'dan büyük olmalı (l > 0),
2. RA = 18:00:00 DEC = +66:33:38.5 merkezli 16 derece çaplı bölgenin dışında olmalı,
3. TUG Bakırlıtepe Yerleşkesi'nden gözlenebilmesi için Dik Açıklık -30 dereceden büyük olmalı,
4. "Pointed" gözlemlerde ART-XC'nin optik ekseni merkezli 10 yay dakikalık alan haricinde olmalıdır.
Ayrıca Türk astronomlara verilecek koordinatlar SRG gökyüzü taraması başladığı sırada nuSTAR, Swift/BAT, Integral/ISGRI ve RXTE/PCA dedektörlerinin geçerli olan kataloglarında tespit edilmiş kaynakların koordinatları ile örtüşmeyecektir.
8-9 Mayıs 2018 tarihleri arasında TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi'nin Antalya'daki Yönetim Binası'nda, yakında uzaya fırlatılacak olan Spectrum-Roentgen Gamma uydusu üzerindeki ART-XC dedektörü ile yeni keşfedilecek sert X-ışın kaynaklarının RTT150 teleskobu ile takip gözlemlerinin yapılmasında kullanılabilecek stratejilerin belirlenmesi, bugüne kadar yapılan çalışmaların özetlenmesi amacıyla bir toplantı gerçekleştirilmiştir. Toplantıya ülkemizdeki çeşitli üniversitelerden ve TUG'dan toplam 40 araştırmacı katılmıştır. Toplantı sırasında, TUG ekibinin TFOSC ile uyumlu olarak geliştirdiği çok cisim tayfçeker maskesinin (Multi-Object Spectrograph Mask) tanıtımı hava şartlarının uygun olmaması sebebiyle yapılamamıştır. İlk günü katılımcıların konuşmaları ile geçen toplantının ikinci günü bir panel yapılmıştır. Panelde tartışılan konular aşağıda sıralanmıştır:
1. MOS gözlemlerinin değerlendirilmesi ve MOS ile ilgili yapılması gerekli yenilik ve/veya (aletsel) geliştirme anlamındaki çalışmalar
2. SRG gözlemleri başlamadan önce RTT150'de yapılması gereken MOS dışında geliştirmeler
3. SRG'den gökyüzü taraması başladıpnda yapılacak işlemlerin planlanması
4. RUS ve Kazan ekipleri ile ortak kaynaklar üzerinde yapılabileceklerin organizasyonu
5. Türkiye'de bu konuda çalışmaların teşviki konusunda yapılması gerekenler
6. Gelecek toplantıların organizasyonu.
Konuşmacılar ve Bildiriler
Doç. Dr. Tolga GÜVER, İstanbul Üniversitesi
SRG Projesinin Güncel Durumu
Dr. İrek HAMİTOĞLU, TUG
RTT150 Teleskobundaki Gelişmeler
Dr. Öğr. Ü. Nurten FİLİZ AK, Erciyes Üniversitesi
Aktif Galaksi Çekirdekleri Üzerine
Ergün EGE, İstanbul Üniversitesi
Örtülmüş Aktif Galaksi Çekirdeklerinin NuStar Gözlemleri ve SRG-RTT150 İşbirliği İçin Geliştirilen Araçlar
Doç Dr. Cahit YEŞİLYAPRAK, Atatürk Üniversitesi, DAG
DAG-SRG İşbirlikleri
Prof. Dr. Emrah KALEMCİ, Sabancı Üniversitesi
Galaktik X-ışını Çiftleri
Dr. Öğr. Ü. Mehtap ÖZBEY ARABACI, Atatürk Üniversitesi
Galaktik Be/X-ışın Çiftleri ve Optik Bileşenlerinin Belirlenmesi
Prof. Dr. Şölen BALMAN, ODTÜ
Kataklismik Değişenler ve Kütle Aktarımı Yapan Beyaz Cüceler Üzerine
Prof. Dr. Aysun AKYÜZ, Çukurova Üniversitesi
Aşırı Parlak X-ışın Çiftleri Üzerine
Dr. Öğr. Ü. Sinan ALİŞ, İstanbul Üniversitesi
Galaksi Kümeleri
Dr. Ece KİLERCİ ESER, İstanbul Üniversitesi
Örtülmüş Aktif Galaksi Çekirdeklerinin Kızılötesi Özellikleri
Araştırma gruplarına henüz kaydolmamış Türk astronomlar/astrofizikçiler Doç. Dr. Tolga Güver'e veya Dr. Öğr. Üyesi Burçin Dönmez ile iletişime geçebilirler.
Son güncelleme: 25.09.2019