ASTROLAB

ASTROLAB İstasyonu (1999-2008) 

1975 yılından beri ilki Fransa'da olmak üzere, Güneş'in görünür yarıçapını belirlemek üzere Danjon Astrolabı ile Güneş gözlemleri yapılmaya başlanmıştır. Önceleri göz ile gerçekleştirilen bu gözlemler Güneş yarıçapının tayininde önemli bir yer alınca, aletlerin geliştirilmesi, olası insan hatalarından kurtulması ve gözlemlerin tam otomatik hale getirilmesi konusu da gündeme gelmiş, birçok astrolab istasyonunda kullanılan teleskoplara CCD kameralar takılarak gözlemler daha verimli hale getirilmiştir. Güneş'in yarıçapı ve değişimi, yıldızların fiziksel analizi, Güneş fiziği ve gök mekaniğinde önemli bir parametredir. Diğer taraftan, astrolabla yıldız, gezegen ve küçük gezegen gözlemleri de yapılabildiği için, referans koordinat sistemleri konusunda da önemli bir işlevi vardır. Paris Gözlemevi tarafından Malatya İnönü Üniversitesi'ne hibe edilen ve burada kurulan Danjon Astrolabı ile gözlemler 1991-1997 yılları arasında sürdürülmüştür. Daha sonra 1999 yılında Malatya İnönü Üniversitesi ile TUG arasında imzalanan bir protokol ile Astrolab, Akdeniz Üniversitesi Yerleşkesi içerisindeki istasyona kurulmuştur. 1999-2007 yılları arasında bu istasyonda Güneş yarıçapı gözlemleri devam ettirildikten sonra protokolün sona ermesi ile 12 Ağustos 2008 tarihinde Astrolab sökülerek Malatya İnönü Üniversitesi'ne iade edilmiştir. 

Antalya Astrolab İstasyonu'nun kurulum ve test aşamaları. 
 

Antalya Astrolab İstasyonu ve Astrolab.

Malatya Danjon Astrolabı İstasyonunda yapılan çalışmalar

• Hüseyin Kılıç, "Danjon Astrolabı Gözlemleriyle Güneş'in Yarıçapının Tayin Edilmesi", İnönü Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (1993), Lisansüstü tezi,
• Yeşim Özhan, "Danjon Astrolabı ile gezegen Gözlemlerinin Yapılması", İnönü Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (1995), Lisansüstü Tezi,
• Tuncay Özdemir, "Cerga Astrolabı ile Yapılan Güneş gözlemlerinin Analizi ve FK5 Sistemi ve Güneş'in görünen Yörünge Parametrelerinin Düzeltilmesine Uygulanması", (1995), İnönü Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (1993), Doktora Tezi,
• Hüseyin Kılıç, "Malatya Danjon Astrolabıyla Yapılan Güneş Gözlemlerinin Analizi", Akdeniz Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (1998), Doktora Tezi
• Orhan Gölbaşı, Hüseyin Kılıç, Fernand Chollet, "Stellar Observations Made at the Malatya Danjon Astrolabe Station", Tr. J. of Physics, 23 (1999), 1075-1081
• Orhan Gölbaşı, Hüseyin Kılıç, Fernand Chollet, "Solar Observations Made at the Malatya Station with Danjon Astrolabe",Tr. J. of Physics, 24 (2000), 77-83

Gözlem Yöntemi

Astrolab alt azimut sistemine göre monte edilmiştir. Gözlem tekniği, biri doğrudan, diğeri de ayna olarak kullanılan civa çanağından yansıyarak objektife gelen iki görüntünün çakışması esasına dayanır. Bu iki görüntünün çakıştığı anda, gözlenen gök cisminin yüksekliği, kullanılan prizmanın taban açısına eşit olur. Bu an görsel gözlemlerde bir kronograf ile, CCD kamerada ise zenit uzaklığının zamana göre fonksiyonu olarak duyarlı bir biçimde tayin edilir. Güneş gözlemlerinin yapılışı sırasında Güneş diskinin hareketi aşağıdaki gibi olur: 

Güneş gözlemi sırasında, Güneş'in tüm diskini görüm alanında görmek mümkün olmadığından, aynı kenarın iki görüntüsü kullanılır. Aynı kenarın iki görüntüsünün birbirine teğet olduğu anda, kenarın yüksekliği kullanılan prizmanın taban açısına eşit olur.

Antalya'daki istasyonda biri 30° diğeri de 60° zenit uzaklığında gözlem yapılabilen iki prizma kullanılmaktadır. 45° zenit uzaklığında gözlem yapılabilecek prizma ile 2001 yılında gözlemler başlamıştır. Gözlemlerde PULNIX-6EX video CCD kamera ve CYCLOPE-21 video yakalama kartı kullanılmaktadır. Gözlem sırasında CCD görüntüleriyle birlikte UT (Universal Time), bir GPS alıcı ve kronograf kartı yardımıyla otomatik olarak kaydedilmektedir.

Gözlemler sonunda CCD görüntüleri Delphi 4 ile geliştirilmiş bir programla indirgenmekte ve daha sonra DVD ortamında arşivlenmektedir. Antalya'daki sistemin şeması aşağıdaki gibidir: 

Aşağıda CCD'li astrolabla elde edilen güneş görüntüleri verilmektedir. Görüntüler 20 ms poz sürelidir ve bir gözlem süresince yaklaşık 90 görüntü elde edilmektedir. Bu durumda bir kenarın gözlem süresi yaklaşık 25 saniye, bir görüntünün elde edilmesi de 0.28 saniye sürmektedir. Güneş'in yarıçapının bulunması için, aynı günde alt ve üst kenarının gözlenmesi gerekir. Bu da bir gözlem dizisinde 22.5 Mb'lık 180 CCD görüntüsü anlamına gelir. 

Alette yapılan değişiklikler

Antalya'daki astrolabda Wollaston prizma sistemden çıkarılmış ve buraya görüntü taşıyıcı konmuştur. Böylelikle hem daha net bir görüntü elde edilmekte hem de gözlem sırasında odak uzaklığındaki değişimleri ölçmek mümkün olmaktadır. 

Astrolab'ın konumu

Diğer Önemli Astrolab İstasyonları

CERGA Güneş Astrolabı (Observatoire de Cote d'Azur, Fransa) 1975 yılından beri görsel ve CCD'li astrolabla Güneş gözlemleri yapmaktadır. Bu gözlemlerde 11 sabit prizma kullanılmaktadır: 

http://www.obs-nice.fr/radius 

Rio de Janeiro Güneş Astrolabı (National Observatory, Brezilya). Burada açısı değişen bir prizma kullanılmaktadır: 

http://www.obsn.on.br/radius 
 

Bağlantılar:

Zeki ASLAN
İstanbul Kültür Üniversitesi
z.aslan@iku.edu.tr 

Orhan GÖLBAŞI
İstanbul Kültür Üniversitesi
o.golbasi@iku.edu.tr 

Hüseyin KILIÇ
Akdeniz Üniversitesi, Antalya
hkilic@pascal.sci.akdeniz.edu.tr 

Fernand Chollet
Paris Gözlemevi, Fransa
chollet@mesiob.obspm.fr 

Victor Sinceac
Paris Gözlemevi, Fransa
sinceac@mesiob.obspm.fr 

Christian Delmas
Côte d'Azur Gözlemevi, Fransa
delmas@obs-azur.fr 

Sergei Puliaev 
Ulusal Gözlemevi,, Rio de Janeiro, Brezilya
puliaev@on.br 

Fernando Noël
Şili Üniversitesi, Santiago, Şili
fnoel@das.uchile.cl